Το Απόκουρο ως ιστορική διοικητική περιφέρεια
(Ένα ιστορικό σημείωμα του Σ. Α. Θεοδωρόπουλου)
Ως Απόκουρο έγινε ιστορικά γνωστή η προεχόντως ορεινή και άγονη περιοχή τού νομού Αιτωλοακαρνανίας η οποία βρίσκεται μεταξύ τής ΒΑ πλευράς τής λίμνης Τριχωνίδας, του ποταμού Ευήνου, και του (ανατολικού) Παναιτωλικού μέχρι τα όρια με την Ευρυτανία. Σε γενικές γραμμές, το (λιγότερο γνωστό πια) ιστορικό Απόκουρο, συμπίπτει εδαφικά με τον σημερινό (2016) Δήμο Θέρμου.Αναλυτικότερα, η νοητή γραμμή που οριοθετεί το Απόκουρο , ξεκινώντας από τη θέση Γέφυρα Μπανιά (επί της οδού Ναυπάκτου-Θέρμου), ακολουθεί τον κεντρικό ρου τού Ευήνου (ανάντη) μέχρι την περιοχή Διπλατάνου∙ στρέφεται ελαφρώς ΒΔ μέχρι να συναντήσει την οριογραμμή Αιτωλοακαρνανίας-Ευρυτανίας∙ ακολουθεί την οριογραμμή αυτή (με κατεύθυνση δυτική) μέχρι την κορυφή Αραποκέφαλα του Παναιτωλικού∙ στρέφεται ΝΔ και συναντάει τον Κατελάνο (την ψηλότερη κορυφή τού Παναιτωλικού)∙ τρέπεται εν συνεχεία νότια μέχρι να συναντήσει τη λίμνη Τριχωνίδα στη θέση Δογρή (Ντο[υ]γρί) ∙ προχωρεί ΝΑ ακολουθώντας την όχθη τής λίμνης αυτής μέχρι το νοτιότερο άκρο της και, τέλος, ακολουθεί κατεύθυνση ΝΑ για να καταλήξει στην (ασφαλώς τυχαία) αφετηρία που θέσαμε, δηλαδή στη Γέφυρα Μπανιά , γνωστήν και ως γέφυρα της Πούλιανης (σημερ. Μαραθούλας).
Επί Τουρκοκρατίας και μέχρι το 1833, η «επαρχία Αποκούρου» συμπεριλάμβανε και εδάφη που βρίσκονται στην αριστερή όχθη τού Ευήνου (Ναυπακτία) .
Μετά την κατάκτησή της από τους Τούρκους, (ουσιαστικά μεταξύ 1449 και 1499 ), η περιοχή τής σημερινής Αιτωλοακαρνανίας απετέλεσε τον κορμό τού σαντζακιού τού Κάρ[λ]ελι, ενώ ένα (πολύ μικρότερο) τμήμα της απετέλεσε μέρος τού σαντζακιού τής Ναυπάκτου. Το σαντζάκι τού Κάρ[λ]ελι, (το οποίο πρέπει να ιδρύθηκε γύρω στο 1480), περιλάμβανε αρχικά και τη Λευκάδα και είχε πρωτεύουσα το Αγγελόκαστρο, ενώ αργότερα, (στα τέλη τού 17ου αιώνα), η έδρα του μεταφέρθηκε στο Βραχώρι, (το μετέπειτα Αγρίνιο). Ο τουρκολόγος καθηγητής Machiel Kiel, πιθανολογεί ότι το σαντζάκι αυτό εκτεινόταν αρχικά και βορειότερα και συμπεριλάμβανε την Άρτα, (το μεγαλύτερο τα χρόνια εκείνα αστικό συγκρότημα της Δυτικής Ελλάδας), και ότι η πόλη αυτή ήταν η αρχική πρωτεύουσά του . Το τουρκικό όνομα Κάρλελι (Karli-Eli και Karli-Ili), που σημαίνει ‘Χώρα τού Καρόλου’, διασώζει την ανάμνηση των «Φράγκων» (ακριβέστερα Ιταλών) δεσποτών Καρόλου Α΄ και Καρόλου Β΄ Τόκκου (Tocco), που διαφέντευαν την περιοχή αυτή αμέσως πριν από την τουρκική κατάκτηση. Την ιστορία τού δυναστικού αυτού οίκου, (και κυρίως τα κατορθώματα του Καρόλου Α΄ Τόκκου), περιγράφει το γνωστό, (ανωνύμου συγγραφέως), έμμετρο δημώδες επικό «Χρονικόν τών Τόκκων» .
Διάφοροι λόγιοι / ερευνητές που ασχολήθηκαν με την ιστορία τής περιοχής , φέρουν το Απόκουρο, (τουλάχιστο την τελευταία περίοδο της Τουρκοκρατίας), ως μία από τις διοικητικές υποδιαιρέσεις / περιοχές τού σαντζακιού τού Κάρ[λ]ελι. Παρότι και γνωστός χάρτης τού 1829 συνηγορεί υπέρ τών συγγραφέων αυτών ως προς τη θέση και τα όρια του (κατά τον χάρτη αυτόν) “KARLALI”, η άποψη ότι το Απόκουρο υπαγόταν τότε στο συγκεκριμένο σαντζάκι, (στο Κάρ[λ]ελι δηλαδή), δεν φαίνεται να ευσταθεί τελικά. Από τις επιστολές τού «Προέδρου τής προσωρινής Κυβερνήσεως της Ελλάδος» Ιωάννου Καποδίστρια προς τους «Εξοχωτάτους αντιπροσώπους τών Συμμάχων Αυλών» (1828), προκύπτει πεντακάθαρα και -κατά τη γνώμη μου- εγκυρότατα ότι, τουλάχιστο την εποχή εκείνη, το «Απόκουρον» δεν υπαγόταν στο «σαντζάκι τού Καρέλιου (sic)» αλλά στο σαντζάκι τής Ναυπάκτου . Εξ άλλου, ο σύγχρονος ιστορικός Ιωάννης Νεραντζής, ο οποίος έχει ασχοληθεί και ιδιαίτερα με το σαντζάκι τού Κάρ[λ]ελι, (δες σημ. 4), δεν συμπεριλαμβάνει το ιστορικό Απόκουρο στις περιοχές που υπάγονταν (σταθερά ή κατά καιρούς) στο σαντζάκι αυτό.
Ο πολύ συχνά ανακριβής (έως και πλήρως αναξιόπιστος κάποτε) Πουκεβίλ, όταν απαριθμεί τους οικισμούς τής «επαρχίας» Καρπενησίου, αποδεικνύεται εκ των πραγμάτων κατά μάλλον και ήττον ακριβής. Ο περιηγητής αυτός, φέρει το «Απόκορο» ως διοικητική υποδιαίρεση («σεμτί» ) τής επαρχίας (καζά) Καρπενησίου, με 23 οικισμούς .
Κατά τον Ιωάννη Γιαννόπουλο , το Απόκουρο υπήρξε «προσωρινώς», (για κάποιο διάστημα περί τα τέλη τής Τουρκοκρατίας), «ναχιγιές» , του καζά τού Καρπενησίου, ο οποίος (καζάς), από το 1499 και μετά, υπαγόταν στο (νεοϊδρυθέν το έτος εκείνο) σαντζάκι τής Ναυπάκτου. Ως τότε, ως το 1499 δηλαδή, ο καζάς αυτός (ο του Καρπενησίου) υπαγόταν στο σαντζάκι τών Τρικάλων.
Οθωμανικά ‘κατάστιχα’ του 1569/70 και των μέσων τού 17ου αιώνα, μαρτυρούν ότι το Απόκουρο ήταν τότε ένας από τους αυτοτελείς καζάδες τού σαντζακιού τής Ναυπάκτου . Πότε ακριβώς και για ποιο χρονικό διάστημα έπαψε το Απόκουρο να είναι αυτοτελής καζάς, και ‘προσκολλήθηκε’ ως «ναχιγιές» στον καζά τού Καρπενησίου, δεν είναι γνωστό.
Ως πρωτεύουσα του Αποκούρου, (τουλάχιστο κατά την περίοδο που το Απόκουρο ήταν «ναχιγιές» τού καζά τού Καρπενησίου), αναφέρεται η Κοσίνα, η σημερινή Κοκκινόβρυση Θέρμου! .
Το σαντζάκι τής Ναυπάκτου, (Έπαχτος / Λεπάντο / Inebahti), κατελάμβανε σημαντικό κομμάτι τής σημερινής κεντρικής Στερεάς Ελλάδας. Συγκεκριμένα περιλάμβανε τη σημερινή Ναυπακτία (‘Βενέτικο’ και Κράβαρα), το Απόκουρο, μεγάλο μέρος τής Ευρυτανίας (Καρπενήσι) και (ως τα τελευταία προ του ’21 έτη) μεγάλο μέρος τού σημερινού νομού Φωκίδας. Στις προμνημονευθείσες επιστολές τού Ι. Καποδίστρια προς τους «Εξοχωτάτους αντιπροσώπους τών Συμμάχων Αυλών» (1828), αλλά και σε άλλες πηγές, (π.χ. Ι. Γιαννόπουλος, ό.π.), αναφέρεται ότι το σαντζάκι αυτό συμπεριλάμβανε και τις περιοχές τού Δομοκού και του Πατρατζικίου (Υπάτης). Άλλη, τέλος, πηγή, θέλει το σαντζάκι τής Ναυπάκτου να συμπεριλαμβάνει και τα Φάρσαλα.
Η Γ΄ Εθνοσυνέλευση, (Τροιζήνα 1827), ακολουθώντας τη Βυζαντινή παράδοση, χώρισε την «Ελλάδα» σε «θέματα», και τα «θέματα» σε επαρχίες. Ένα από τα «θέματα» αυτά ήταν η Αιτωλία, και το Απόκουρο ήταν μία από τις επαρχίες του .
Εν πάση περιπτώσει, είτε στο πλαίσιο της οθωμανικής κυριαρχίας, είτε στο πλαίσιο της προσπάθειας της Επανάστασης να εφαρμόσει ή να προβλέψει κάποιου είδους διοικητική διαίρεση (της «ελεύθερης» ή της μέλλουσας να ελευθερωθεί Ελλάδας), είτε στο πλαίσιο του ανεξάρτητου πλέον ελληνικού κράτους, το Απόκουρο λειτούργησε ως (πιθανότατα οθωμανικής προελεύσεως και εμπνεύσεως) διοικητική μονάδα, μέχρι το 1833.
Με το Βασιλικό Διάταγμα της 3(15).4.1833 (ΦΕΚ 12), το νεοσύστατο (1830) ελληνικό κράτος (πρωτο)διαιρέθηκε σε νομούς και επαρχίες. Με το διάταγμα αυτό, το ιστορικό Απόκουρο παύει να υπάρχει ως διοικητική μονάδα. Το «επί της δεξιάς όχθης τού Ευήνου κείμενο μέρος τής επαρχίας Αποκούρου» περνάει στην (νεοϊδρυθείσα τότε) επαρχία Αγρινίου τού (επίσης νεοϊδρυθέντος τότε) νομού «Ακαρνανίας και Αιτωλίας», το δε επί της αριστερής όχθης τού Ευήνου κείμενο μέρος της, περνάει στην επαρχία Ναυπακτίας τού ιδίου νομού. Με την ακόλουθη παρατήρηση, (σχετικά με την κατά τα ανωτέρω ‘εξαφάνιση’ του Απόκουρου ως διοικητικής μονάδας):
Με το Β.Δ. της 1(13).10.1835, (ΦΕΚ 19), η επαρχία «Αγρινίου» (πρωτο)διαιρέθηκε σε επτά δήμους. Το ιστορικό Απόκουρο το μοιράστηκαν οι δήμοι Παμφίας, Ταξιαρχίδος και Αμβρακίας. Ο δήμος Αμβρακίας απετελείτο από δέκα συνολικά οικισμούς, και είχε ως «πρωτεύουσά» του το χωριό Αμβρακία (τη γνωστή και ως Αμβρακιά και Αμπρακιά) Θέρμου. Δεύτερος σε πληθυσμό οικισμός τού δήμου αυτού, ήταν η Κοσίνα (σημερ. Κοκκινόβρυση) Θέρμου. Όλως περιέργως, στο ίδιο Β.Δ., αυτό δηλαδή της 1(13).10.1835 (ΦΕΚ 19, σελ. 81), οι οικισμοί από τους οποίους αποτελείται ο ως άνω δήμος Αμβρακίας εμφανίζονται (με μια-δυο εξαιρέσεις) να συγκροτούν ταυτοχρόνως τον δήμο «Κουρήτιδος» της επαρχίας «Ναυπάκτου»! «Πρωτεύουσα» του τελευταίου αυτού δήμου είναι ο «Κουρίτης» (sic) ή «Βερίκος», δηλαδή ο Μπερίκος, ο μετέπειτα Δρυμώνας . Στο εύλογο αναρώτημα αν είναι λογικό, στο ίδιο Διάταγμα, η ίδια ομάδα οικισμών να αποτελεί ταυτοχρόνως δύο διαφορετικούς δήμους, οι οποίοι μάλιστα (δήμοι) ανήκουν σε δύο διαφορετικές επαρχίες τού ίδιου νομού, η απάντηση είναι προφανώς αρνητική. Πιθανώς η Διοίκηση να εξέταζε τα ενδεχόμενα να υπαγάγει την περιοχή αυτήν ή στην επαρχία Αγρινίου (ως δήμο Αμβρακίας), ή στην επαρχία «Ναυπάκτου» (ως δήμο Κουρήτιδος), και να πέρασαν κατά λάθος στο συγκεκριμένο Β.Δ. και οι δύο αυτές εκδοχές ταυτοχρόνως. Αυτή είναι και η τελευταία φορά που χρησιμοποιείται (έστω και με αυτόν τον μάλλον ‘περίεργο’ τρόπο) ο όρος «Κουρήτις», (η λόγια ονομασία τού Απόκουρου), ως ονομασία διοικητικής μονάδας στον ελληνικό χώρο. Έτσι, μετά την ‘εξαφάνιση’ του Απόκουρου το 1833, ‘εξαφανίζεται’ και η παραπέμπουσα στην ελληνική αρχαιότητα «Κουρήτις» . Για να μην επανεμφανισθούν ποτέ μέχρι σήμερα…
Το Απόκουρο πρωτοαπαντάται ως ονομασία το 1520, («Ακολουθία και βίος τού οσιομάρτυρος Ιακώβου τού νέου» , και ως καζάς (του σαντζακίου τής Ναυπάκτου) το 1569.
Σημειώνω εδώ παρεκβατικά ότι, σύμφωνα με τα καταγραφέντα στο πλαίσιο της Δ’ Εθνοσυνέλευσης (Άργος 1829) πολύτιμα ιστορικά στοιχεία για την κατάσταση που επικρατούσε στην υπόδουλη Ελλάδα κατά τα τελευταία χρόνια τής Τουρκοκρατίας , η αναλογία ιδιοκτησίας γης στο Απόκουρο μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων, ήταν 26 προς 1 υπέρ τού ελληνικού στοιχείου! Αυτό, λογικά, φαίνεται να σημαίνει ότι οι κατά κανόνα (σύμφωνα με τα παραπάνω ιστορικά στοιχεία) «ποιμένες» Αποκουρίτες, αποτραβηγμένοι αν όχι ‘τρυπωμένοι’ σε δυσπρόσιτα ορεινά μέρη, φτωχοί και ταλαίπωροι ως επί το πλείστον, είχαν το κεφάλι τους σχετικά ήσυχο και δεν αισθάνονταν το ποδάρι τού βάρβαρου δυνάστη στον λαιμό τους τόσο βαρύ, όσο άλλοι Έλληνες αλλού.-
Βιβλιογραφία
[1] Το Απόκουρο είναι γνωστό και ως Απόκορο αλλά και, (επί το λογιότερον), ως Κουρήτις (γεν. Κουρήτιδος).
[2] Ως προς τα παραδεδομένα όρια του Αποκούρου, δες ενδεικτικά Δημήτρης Λουκόπουλος, «Θέρμος και Απόκουρο», Αθήνα 1990, σελ. 93-94.
[3] Δες Μιχαήλ Χουλιαράκης, «Γεωγραφική, διοικητική και πληθυσμιακή εξέλιξις της Ελλάδος, 1821-1971», (έκδ. Εθν. Κέντρου Κοινων. Ερευνών, Αθήνα 1973, τόμος Α΄, Μέρος Ι, σελ. 98).
[4] Δες ενδεικτικώς Ιωάννης Νεραντζής, «Το Σαντζάκιον του Κάρλελι (Κάρλι-ελί) στην περίοδο της Τουρκοκρατίας», στην ηλεκτρονική διεύθυνση http://www.epoxi.gr/scriptum33.htm
[5] To τουρκικό sancak (σαντζάκ) σημαίνει (πολεμικό) λάβαρο, σημαία. Με τον καιρό, ο όρος κατέληξε να σημαίνει στρατιωτικο-διοικητική περιφέρεια, (υποδιαίρεση του εγιαλετίου), που παραπέμπει σε σημερινό νομό.
[6] Δες την ανακοίνωσή του για τον πληθυσμό και την οίκηση του Κάρ[λ]ελι κατά την Τουρκοκρατία, στον Β΄ τόμο (σελ. 705-727) των Πρακτικών τού Β΄ Διεθνούς Ιστορικού και Αρχαιολογικού Συνεδρίου Αιτωλοακαρνανίας, (το οποίο έγινε στο Αγρίνιο τον Μάρτιο του 2002), Αγρίνιο 2004.
[7] Δες σχετικώς: Θέκλα Σανσαρίδου-Hendrickx, «Το χρονικόν τών Τόκκων», (εκδ. Σταμούλης, Θεσσαλονίκη 2008).
[8] Π.χ. Θεόδωρος Θωμόπουλος («Το Αγρίνιο», Αθήνα 1954), Δημήτρης Λουκόπουλος («Θέρμος και Απόκουρο», Αθήνα 1990), Κώστας Μαρίνος («Αποκουρίτες αγωνιστές τού ’21», Αθήνα 2003), Δημήτριος Πριόνας («Το Απόκουρο», Αθήνα 2005).
[9] Ιστορικός χάρτης υπό τον τίτλο «Turkey II» των Baldwin & Cradock, Λονδίνο 1829. Ο χάρτης αυτός υπάρχει και στο διαδίκτυο, στη διεύθυνση http://en.wikipedia.org/wiki/Karli-Eli
[10] Δες σχετικά Μιχαήλ Χουλιαράκης, (ό.π., τόμος Α΄, Μέρος Ι, σελ. 31).
[11] «Σεμτί» (τουρκικό semt), σημαίνει ‘γειτονιά’, ‘περιοχή’.
[12] Δες Φ. Πουκεβίλ, «Ταξίδι στην Ελλάδα: ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ, ΑΤΤΙΚΗ-ΚΟΡΙΝΘΟΣ», (εκδ. Αφών Τολίδη, Αθήνα 1995, σελ. 44-46).
[13] Δες τη διδακτορική διατριβή του «Η διοικητική οργάνωσις της Στερεάς Ελλάδος κατά την Τουρκοκρατίαν», (Ε.Κ.Π.Αθηνών, Βιβλιοθήκη Σοφίας Σαριπόλου, Αθήνα 1971).
[14] «Ναχιγιέ» (τουρκικό nahiye) σημαίνει δήμος / ‘υποεπαρχία’.
[15] Δες σχετικώς και στην ηλεκτρονική διεύθυνση http://en.wikipedia.org/wiki/Sanjak_of_Inebahti
[16] Δες σχετικώς: Ιωάννης Γιαννόπουλος, (ό.π., σελ. 99-101) και Μάρκος Γκιόλιας, «Ιστορία τής Ευρυτανίας στους νεότερους χρόνους», (έκδ. Πορεία, Αθήνα 1999, σελ. 112-114).
[17] Δες Δημήτρης Λουκόπουλος, (ό.π. σελ. 94-95).
[18] Δες σχετικώς στην ηλεκτρονική διεύθυνση http://contentsoftheblogperkos.blogspot.gr/2015/05/blog-post.html (στο τέλος).
[19] Κατά τον Δ. Πριόνα, (ό.π. σελ. 214), μέχρι το 1915 που το Κεφαλόβρυσο μετονομάσθηκε σε Θέρμο, το Ειρηνοδικείο καθώς και το Υποθηκοφυλακείο τής περιοχής ήταν γνωστά ως Ειρηνοδικείο / Υποθηκοφυλακείο «Κουρήτιδος».
[20] Δες Δ. Λουκόπουλος, (ό.π., σελ. 97).
[21] Δες ηλεκτρονική διεύθυνση http://saouarcadian.blogspot.gr/2013/12/blog-post_4257.html
Το Απόκουρο πρωτοαπαντάται ως ονομασία το 1520, («Ακολουθία και βίος τού οσιομάρτυρος Ιακώβου τού νέου» , και ως καζάς (του σαντζακίου τής Ναυπάκτου) το 1569.
Σημειώνω εδώ παρεκβατικά ότι, σύμφωνα με τα καταγραφέντα στο πλαίσιο της Δ’ Εθνοσυνέλευσης (Άργος 1829) πολύτιμα ιστορικά στοιχεία για την κατάσταση που επικρατούσε στην υπόδουλη Ελλάδα κατά τα τελευταία χρόνια τής Τουρκοκρατίας , η αναλογία ιδιοκτησίας γης στο Απόκουρο μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων, ήταν 26 προς 1 υπέρ τού ελληνικού στοιχείου! Αυτό, λογικά, φαίνεται να σημαίνει ότι οι κατά κανόνα (σύμφωνα με τα παραπάνω ιστορικά στοιχεία) «ποιμένες» Αποκουρίτες, αποτραβηγμένοι αν όχι ‘τρυπωμένοι’ σε δυσπρόσιτα ορεινά μέρη, φτωχοί και ταλαίπωροι ως επί το πλείστον, είχαν το κεφάλι τους σχετικά ήσυχο και δεν αισθάνονταν το ποδάρι τού βάρβαρου δυνάστη στον λαιμό τους τόσο βαρύ, όσο άλλοι Έλληνες αλλού.-
Βιβλιογραφία
[1] Το Απόκουρο είναι γνωστό και ως Απόκορο αλλά και, (επί το λογιότερον), ως Κουρήτις (γεν. Κουρήτιδος).
[2] Ως προς τα παραδεδομένα όρια του Αποκούρου, δες ενδεικτικά Δημήτρης Λουκόπουλος, «Θέρμος και Απόκουρο», Αθήνα 1990, σελ. 93-94.
[3] Δες Μιχαήλ Χουλιαράκης, «Γεωγραφική, διοικητική και πληθυσμιακή εξέλιξις της Ελλάδος, 1821-1971», (έκδ. Εθν. Κέντρου Κοινων. Ερευνών, Αθήνα 1973, τόμος Α΄, Μέρος Ι, σελ. 98).
[4] Δες ενδεικτικώς Ιωάννης Νεραντζής, «Το Σαντζάκιον του Κάρλελι (Κάρλι-ελί) στην περίοδο της Τουρκοκρατίας», στην ηλεκτρονική διεύθυνση http://www.epoxi.gr/scriptum33.htm
[5] To τουρκικό sancak (σαντζάκ) σημαίνει (πολεμικό) λάβαρο, σημαία. Με τον καιρό, ο όρος κατέληξε να σημαίνει στρατιωτικο-διοικητική περιφέρεια, (υποδιαίρεση του εγιαλετίου), που παραπέμπει σε σημερινό νομό.
[6] Δες την ανακοίνωσή του για τον πληθυσμό και την οίκηση του Κάρ[λ]ελι κατά την Τουρκοκρατία, στον Β΄ τόμο (σελ. 705-727) των Πρακτικών τού Β΄ Διεθνούς Ιστορικού και Αρχαιολογικού Συνεδρίου Αιτωλοακαρνανίας, (το οποίο έγινε στο Αγρίνιο τον Μάρτιο του 2002), Αγρίνιο 2004.
[7] Δες σχετικώς: Θέκλα Σανσαρίδου-Hendrickx, «Το χρονικόν τών Τόκκων», (εκδ. Σταμούλης, Θεσσαλονίκη 2008).
[8] Π.χ. Θεόδωρος Θωμόπουλος («Το Αγρίνιο», Αθήνα 1954), Δημήτρης Λουκόπουλος («Θέρμος και Απόκουρο», Αθήνα 1990), Κώστας Μαρίνος («Αποκουρίτες αγωνιστές τού ’21», Αθήνα 2003), Δημήτριος Πριόνας («Το Απόκουρο», Αθήνα 2005).
[9] Ιστορικός χάρτης υπό τον τίτλο «Turkey II» των Baldwin & Cradock, Λονδίνο 1829. Ο χάρτης αυτός υπάρχει και στο διαδίκτυο, στη διεύθυνση http://en.wikipedia.org/wiki/Karli-Eli
[10] Δες σχετικά Μιχαήλ Χουλιαράκης, (ό.π., τόμος Α΄, Μέρος Ι, σελ. 31).
[11] «Σεμτί» (τουρκικό semt), σημαίνει ‘γειτονιά’, ‘περιοχή’.
[12] Δες Φ. Πουκεβίλ, «Ταξίδι στην Ελλάδα: ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ, ΑΤΤΙΚΗ-ΚΟΡΙΝΘΟΣ», (εκδ. Αφών Τολίδη, Αθήνα 1995, σελ. 44-46).
[13] Δες τη διδακτορική διατριβή του «Η διοικητική οργάνωσις της Στερεάς Ελλάδος κατά την Τουρκοκρατίαν», (Ε.Κ.Π.Αθηνών, Βιβλιοθήκη Σοφίας Σαριπόλου, Αθήνα 1971).
[14] «Ναχιγιέ» (τουρκικό nahiye) σημαίνει δήμος / ‘υποεπαρχία’.
[15] Δες σχετικώς και στην ηλεκτρονική διεύθυνση http://en.wikipedia.org/wiki/Sanjak_of_Inebahti
[16] Δες σχετικώς: Ιωάννης Γιαννόπουλος, (ό.π., σελ. 99-101) και Μάρκος Γκιόλιας, «Ιστορία τής Ευρυτανίας στους νεότερους χρόνους», (έκδ. Πορεία, Αθήνα 1999, σελ. 112-114).
[17] Δες Δημήτρης Λουκόπουλος, (ό.π. σελ. 94-95).
[18] Δες σχετικώς στην ηλεκτρονική διεύθυνση http://contentsoftheblogperkos.blogspot.gr/2015/05/blog-post.html (στο τέλος).
[19] Κατά τον Δ. Πριόνα, (ό.π. σελ. 214), μέχρι το 1915 που το Κεφαλόβρυσο μετονομάσθηκε σε Θέρμο, το Ειρηνοδικείο καθώς και το Υποθηκοφυλακείο τής περιοχής ήταν γνωστά ως Ειρηνοδικείο / Υποθηκοφυλακείο «Κουρήτιδος».
[20] Δες Δ. Λουκόπουλος, (ό.π., σελ. 97).
[21] Δες ηλεκτρονική διεύθυνση http://saouarcadian.blogspot.gr/2013/12/blog-post_4257.html